Male përballë
Ndodh që ndërmjet dy popujve pa kufij të përbashkët, më shumë se njëmijë kilometra larg njëri-tjetrit, të shtrihet një vijë e padukshme – jo nga politika apo interesat, por nga një njohje e brendshme që lind prej rastësive të historisë. Ndërmjet Zvicrës dhe tokave shqiptare kjo vijë ka marrë formën e një jehone të gjatë, sikur dy male të largëta t’i përgjigjeshin njëri-tjetrit përmes luginave, fusharave dhe korridoreve të erës. Shqiptarët që mbërritën në Zvicër nuk erdhën për të pushtuar, por për të mbijetuar, për të punuar, për të transmetuar. Ata sollën një kulturë të gdhendur nga guri e shpati, nga shtëpitë që u rezistojnë stinëve, nga kujtesa e gjatë e fshatrave. Dhe në Zvicër gjetën një tokë ku kjo kujtesë nuk shpërbëhej, një vend që e njeh mirë se ç’do të thotë të jetosh lart, të mbështetesh te të tutë, të bashkosh lirinë me maturinë. Në punëtori, në shkolla, në komuna, në klubet e futbollit, shqiptarët zbuluan një vend ku shumëgjuhësia nuk është kërcënim, por mënyrë jetese. Dhe Zvicra njohu tek ata një lëvizje të vetën: besnikërinë ndaj familjes së gjerë, zgjuarsinë praktike, krenarinë e heshtur, aftësinë për të ruajtur dinjitetin edhe në kohë të vështira. Shqiptaria nuk u tret në kazanin helvetik; ajo u shartua. Dhe ky shartim mbijetoi sepse u vendos mbi një trung që njihte tashmë ashpërsinë e stinëve dhe hijet e shtëpive të largëta.
Zvicra në Shqipëri dhe Kosovë
Edhe anasjelltas, prania zvicerane në Shqipëri dhe Kosovë nuk ka pasur kurrë aromën e ndërhyrjes. Ajo ka lindur nga takimet, nga mërgimi, nga kthimet. Zviceranët që erdhën si bashkëpunëtorë, arsimtarë, inxhinierë ose zejtarë nuk ishin misionarë të progresit teknokratik; shpesh vinin me përulësinë e atyre që e dinë se gjërat duhen ndrequr, se infrastruktura më e besueshme është ajo që përkujdeset çdo ditë, se komunitetet ringrihen si muret me gurë të thatë: gur mbi gur. Prania e tyre nuk u imponua nga ndonjë madhështi perandorake – Zvicra nuk ka pasur kurrë të tillë – por u lind nga afërsia njerëzore, nga dramat e Kosovës dhe tronditjet e Shqipërisë prej pushtimeve dhe diktaturave. Dhe sot shumë prej atyre që kanë jetuar në Zvicër kthehen në Shqipëri ose Kosovë me një vështrim që i mban të dy botët: rregullin helvetik, durimin alpin dhe lidhjen shqiptare me shtëpinë e origjinës, atë vatër ku toka flet më fort se historia politike.
Afërsi malesh
Thuhet ndonjëherë se kultura alpine dhe ajo ballkanike janë të kundërta; në të vërtetë ato e njohin njëra-tjetrën. Të dyja e dinë se mali nuk është peizazh, por shkollë. Të dyja e dinë se toka nuk është dekor, por kusht i jetës. Në kohë të ndryshme, shqiptarë dhe zviceranë kanë jetuar nën të njëjtin regjim themelor: punën fizike, transhumancën, të korrat që përcaktojnë stinët, kope që sigurojnë vazhdimësinë e shtëpisë. Bota bujqësore e baritore nuk është folklor; ajo është arsyeja pse njerëzimi ka mbijetuar e është përhapur për dhjetë mijë vjet. Dhe po të gërmosh kujtesën e këtyre dy popujve, gjen të njëjtën ndërgjegje: pa bujq nuk ka shoqëri; pa barinj nuk ka trashëgimi; pa tokë të gjallë e ushqyese nuk ka të ardhme.
Miti i progresit të pakufizuar
Sot është joshëse të besosh se moderniteti do të na shpëtojë, se kondicionerët do të na mbrojnë nga ngrohja globale, se teknologjia do ta kompensojë mungesën e ujit të pijshëm. Por këto janë iluzione. Progresi industrial, i ngritur në fe, i ka mësuar njerëzit ta shohin veten sipër tokës, sikur të jetonin mbi një piedestal – ose mbi një këmbë të ftohtë prej çeliku, siç e dëgjoja fëmijë, një bllok artificial që dukej se pengonte prekjen e drejtpërdrejtë me tokën. Mund të mbijetosh pa ekrane, pa rrjete, pa infrastrukturë të ndërlikuar; por nuk mbijeton pa fara, pa dhe pjellor, pa ujë të kthjellët, pa kope, pa punën bujqësore. Luftërat e sotme dhe të ardhshme nuk do të bëhen më për të zhvendosur kufij, por për të ruajtur qasjen në atë që mundëson jetën: ushqimin, ujin, hijen, biodiversitetin minimal. Dhe ata që kanë ruajtur tokën do të jenë të vetmit që mund të ruajnë njeriun.
Darëzezë dhe La Sagne
Ndoshta për këtë arsye, në fshatin tim Darëzezë e Re ndiej një afërsi me La Sagne, vendlindjen time zvicerane, atë luginë të harruar ku era bart gjëra që qytetet nuk duan më t’i dëgjojnë. Deti apo bora nuk ndryshojnë asgjë: ka vende ku e kupton më qartë se toka është kushti i parë i çdo shoqërie. Në këto fshatra njerëzit e dinë se bota është e brishtë, se ekuilibrat prishen shpejt dhe se vazhdimësia nuk varet nga institucionet, por nga kujdesi që t’i kushtohet tokës. Dhe në këtë pasqyrë shqiptarë dhe zviceranë e njohin njëri-tjetrin më thellë nga sa pranojnë: dy popuj të vatrave të vogla, dy kultura fshatrash të shpërndarë, dy kujtesa të formuara nga kope, të korra, pyje, lumenj dhe nga nevoja për të mbijetuar së bashku.
Një territor i përbashkët
Ndërmjet shqiptarëve dhe zviceranëve ekziston një territor që nuk shfaqet në asnjë hartë: territori i popujve që e dinë se toka, uji, shtëpia dhe komuniteti lokal mbeten themelet e pashmangshme të një të ardhmeje të jetueshme. Një territor ku kthimi te toka nuk është kthim prapa, por zgjim nga një iluzion – vendimi për të zbritur nga piedestali dhe për t’u kthyer te dheu si te burimi. Ky territor, i përbërë nga kujtesa bujqësore, kthjelltësia klimatike, fise të federuara dhe fshatra këmbëngulëse, mund të jetë e vetmja premtim i vërtetë në një shekull ku progresi nuk garanton më asgjë. Ky territor jeton te ata që banojnë në Darëzezë apo në La Sagne, në Tropojë apo në Jura – te njerëzit që e dinë se mbijetesa dhe liria fillojnë me tokën, dhe se popujt e maleve kanë ende diçka thelbësore për t’i mësuar botës.