Nëntori Shqiptar

Tekst në prozë, Darëzezë, 28 nëntori 2025

Në Shqipëri erdha për herë të parë më 1 gusht 2022, në Vlorë. Në Zvicër, kjo ditë shënon një pakt themelor: një konfederatë e lindur nga një betim, nga një besim, një besa civile, dhe jo nga një shtet-komb. Në Shqipëri, po atë ditë, zbrita në qytetin ku më 28 nëntor 1912 u ngrit flamuri kuqezi i pavarësisë. Nuk kishim ardhur si turistë. Kërkonim një vend të thjeshtë, të qetë, pranë detit. Dhe rastësia — ose providenca — na çoi në Darëzezë e Re, një fshat në fund të një rruge që nuk të çon askund tjetër veçse në breg të Adriatikut. Një vend që nuk e gjen kurrë rastësisht.

Banorët na pritën me një bujari çarmatosëse: na ulën, na ushqyen, na dëgjuan; na ofruan një kafe, një raki, një fjalë më shumë në një gjuhë që nuk e njihja. Në fund të javës së parë, pyetja “A mund të jetoje këtu?” nuk kërkonte më përgjigje. Ajo e kishte marrë tashmë. Disa muaj më vonë u ktheva vetëm. Gjuhën e mësoja ngadalë, gjestet e fshatit më shpejt. Doja të shkruaja historinë e Darëzezë e Re. Mendoja se do të mjaftonte të dëgjoja dhe pastaj të tregoja. Por gjuha rezistonte, dyert mbylleshin, bashkëpunimet zhdukeshin.

Në fillim të vitit 2024, projekti ishte “në koma”. Pastaj një hernie diskale e theu gjithçka dhe e pezulloi. Megjithatë, me kalimin e muajve, mes Tiranës dhe fshatit, diçka ndryshoi: nuk përpiqesha më të shpjegoja një fshat. Fillova të kuptoja një Shqipëri që ende nuk e kisha parë. Në Tiranë gjeta kulturën, debatet, larminë. Në fshat gjeta të vërtetën, ngadalësinë, brishtësinë. Dy botë të paralela, të pamundura për t’u bashkuar, dhe megjithatë të domosdoshme për njëra-tjetrën.

Aty kuptova një fjali që e dëgjoja kudo: Nuk ka më besim. Mosbesimi është bërë institucioni më i qëndrueshëm i Shqipërisë pas vitit 1997. Dhe paradoksalisht, shpesh më besonin sepse isha i huaj. Prej këtij kryqëzimi — këtij besimi të plagosur, dhënë megjithatë — lindi Albanografia, një përpjekje për të shkruar atë që mbetet, atë që mungon, atë që dhemb dhe atë që mund të shërohet. Nëntori Shqiptar është muaji kur Shqipëria flet për veten. Unë që duket sikur bëj pyetje, në të vërtetë vetëm dëgjoj.

Më 22 nëntor përkujtohet Kongresi i Manastirit i vitit 1908, kur mësues, shkrimtarë, priftërinj, poetë, bektashinj, patriotë dhe autodidaktë u mblodhën për të unifikuar alfabetin shqip. Nuk ishte akt shtetëror, as vendim ushtarak, as politik në kuptimin klasik. Ishte një akt i shoqërisë civile: një akt kujtese, kthjellësie, mbijetese. Një gjest që i dha një populli të shpërndarë — ndonjëherë të poshtëruar, ndonjëherë të përndjekur — një mjet të vetëm: një gjuhë të përbashkët të shkruar prej vetë tij. Kongresi i Manastirit krijoi një alfabet të aftë të vendosë në letër gjuhën ashtu si flitet, një shkrim organik që bashkonte dallimet e fushave dhe maleve, të vendit dhe mërgimit. Një sistem koherent para se të lindte vetë shkenca e gjuhësisë. Gjuha shqipe nuk u formësua në kancelari perandorake apo akademi, por në shtëpi, në teqe, në oda, në fshatra, në diasporat e mjerimit dhe të krenarisë. Më 22 nëntor kujtojmë këtë: shqipja është më e vjetër se shkrimi i saj, dhe shkrimi i saj më i vjetër se shteti. Një popull mund të ekzistojë para shtetit, madje ndonjëherë edhe pavarësisht tij.

Më 25 nëntor, Dita Ndërkombëtare për Eliminimin e Dhunës ndaj Grave, nuk është ditë pushimi në Shqipëri, as në shumë vende të tjera, edhe pse është e njohur nga OKB-ja. Megjithatë, kudo në botë, gratë mbeten viktimat e para: në luftëra, në konflikte civile, në hapësirën publike dhe atë shtëpiake. Vetëm në Gjermani, në vitin 2023, 360 gra u vranë nga partneri ose një i afërm. Dhe vrasjet janë vetëm maja e një ajsbergu gjigant. Shqipëria nuk është një planet tjetër: të shkruash për të pa prekur këtë çështje do të thotë t’i shmangesh vetë zemrës së realitetit.

Veçanërisht këtu, në Bashkinë e Fierit, në nëntor — muajin kur përkujtohet çlirimi nga fashizmi — kjo do të ishte një padrejtësi e dyfishtë. Sepse në shtator 1943, 68 vajza të reja nga Fieri iu bashkuan Rezistencës. Dy ranë dëshmore: Liri Gero dhe Pinellopi Pirro. Lirinë e dogjën të gjallë nazistët. Të tjera u plagosën. Disa më pas u përndoqën nga diktatura komuniste: dy herë të viktimuara, nga fashizmi dhe nga shteti shqiptar. Dhuna ndaj grave ekzistonte para luftës, para diktaturës, dhe nuk u zhduk pas Çlirimit. Ajo jeton në zakone, në shaka, në heshtje, në lodhje, në turp. Shpesh fillon para se të shqiptohet një fjalë.

Si historia e një gjimnazisteje tiranase në fillim të shekullit, e cila kishte filluar të “jetonte si djalë” — veshje, gjuhë, qëndrim — deri sa thoshte se nuk mund të ishte grua sepse donte gratë. Sot do të interpretohej ndryshe. Por mësueset dhe shoqet e saj e kishin kuptuar: vajzë e vetme, e shtypur nga një baba autoritar, ajo mori një rol mashkulli për t’i shpëtuar idesë se feminiteti ishte inferioritet. Kjo histori nuk është e rrallë. Është thellësisht bashkëkohore. Dhe lidhet në mënyrë të çuditshme me figurën e burrneshave, grave të Veriut që merrnin rol mashkulli për t’i shpëtuar martesës së detyruar ose për të fituar të drejta të mohuara. Atëherë kërkohej betimi i përjetshëm i virgjërisë. Sot mjafton një poshtërim, një presion, një hije dhune që një adoleshente të mendojë se duhet të heqë dorë nga vetvetja për të marrë frymë. (Vajza më pas e gjeti përsëri feminitetin falë ndihmës së mësueseve dhe shoqeve.)

Kohët ndryshojnë, por plagët jo. Plaga fillon me një ide: gruaja vlen më pak se burri. Dhe një ide mund të bëjë më shumë dëm se një grusht. Më 25 nëntor nuk sulmohen burrat; nuk është gjyq, as slogan i importuar. Është një pasqyrë. Një pasqyrë që shoqëria e shmang sepse tregon një të vërtetë të thjeshtë: pa gratë, asgjë nuk mbahet. Por ato janë të parat që lëndohen më lehtë. 

E them si burrë dhe si baba: të bësh keq një gruaje apo një vajze do të thotë të humbasësh dinjitetin tënd. Sepse jeta jote fillon në trupin e një gruaje; sepse lind prej saj; sepse vazhdimësia jote kalon përmes saj; sepse kujtesa, trashëgimia dhe emri yt vijnë prej saj. Asnjë burrë nuk bëhet burrë pa nderuar atë që i ka dhënë jetën, dhe asnjë burrë nuk mbetet burrë pa respektuar atë që i jep jetë fëmijës së tij. Në fund të fundit, është gruaja që e bën burrin. Para mbrojtjes vjen respekti. Pa respekt nuk ka shoqëri — vetëm shtëpi ku mbijetohet mes turpit dhe dhimbjes. Më 25 nëntor nuk ka qortim — ka kujtesë: një shoqëri që i keqtrajton gratë shkatërron vetveten. Për këtë Shqipëri që dua, e kam përfshirë këtë ditë në Nëntori Shqiptar. Për një shoqëri që mbron, nderon dhe shëron.

Më 28 nëntor, Dita e Flamurit, nuk është vetëm një ditëlindje historike; është festa e një shenje. Dhe kjo shenjë është më e vjetër se shteti, më e thellë se politika: shqiponja. Ajo nuk është zbukurim; është një alfabet i gjallë, një vështrim, një qëndrim, një lartësi, një mënyrë për të qenë në botë. Në shqip, shqip do të thotë të flasësh qartë, drejt, pa e fshehur të vërtetën. Shqiponja është shikimi; gjuha është fjala. Flamuri shqiptar është i veçantë: nuk përfaqëson një mbretëri të zhdukur, as një perandori të rrëzuar, as një territor të mbrojtur me mure. Përfaqëson një karakter, një kujtesë, një qëndrim. Një popull që nuk kishte shtet, por kishte emblemë; nuk kishte ushtri, por kishte figurë; nuk kishte kufij, por kishte identitet të trashëgueshëm. Më 28 nëntor nuk shënojmë aq lindjen e shtetit sa njohjen e një vazhdimësie: Shqipëria ekzistonte para Shqipërisë.

Më 29 nëntor, Dita e Çlirimit, nuk është fundi i asgjëje. Është fillimi. Nuk çlirohesh kur okupatori ikën, kur monumentet rrëzohen apo kur diktatura bie. Aty fillon gjithçka. Shekulli XX shqiptar e tregoi qartë: çdo çlirim la një plagë të hapur. Pavarësia la përçarje. Okupimi la zi. Çlirimi la diktaturën. Rënia e diktaturës la boshllëk. Viti 1997 la turp dhe mosbesim. Çlirimi duhet menduar si akt, jo si kujtim i kryer.

Në Shqipëri, 29 nëntori përkujton çlirimin nga fashizmi. Në botë, rastësisht, po atë ditë shënohet Dita Ndërkombëtare e Solidaritetit me Popullin Palestinez: një popull nën okupim, i shpërndarë, i poshtëruar, i shtypur dhe i gjymtuar, por i gjallë, që flet, që reziston dhe që vazhdon të ngulmojë. Ka afërsi të padukshme mes popujve të plagosur. Shqiptarët e dinë — edhe kur shteti e harron. Ata e njohin dhimbjen tek tjetri. E dinë se liria nuk jepet një herë e përgjithmonë: ajo ndërtohet dhe rindërtohet. Prandaj 29 nëntori nuk është faqe e kthyer, por faqe për t’u rishkruar çdo vit.

Në Albanografia, Nëntori Shqiptar nuk është një varg festash kombëtare. Është një hartë: harta e gjithçkaje që ua ka mundësuar shqiptarëve të mbijetojnë pa shtet, të kuptojnë veten pa libra, të mbeten vetvetja pa kufij, të ngrihen pa garanci. Të shkruash Albanografia nuk është shkencë as reportazh. Është akt besnikërie. Një përpjekje e të Huajit që jam për t’iu përgjigjur asaj që marr këtu: një gjuhë, një mikpritje, një kthjelltësi e lashtë, një aftësi e rrallë për të mbijetuar së bashku.

Nëse ka një fill që lidh 22-in, 25-in, 28-in dhe 29-in e nëntorit, është ky: shqiptarët kanë jetuar, mbijetuar dhe ecur përpara falë fjalës, kujtesës, lëvizjes, dinjitetit dhe solidaritetit. Nëntori është muaji ku kjo shfaqet më qartë. Albanografia është mënyra ime për ta dëshmuar.

Khayim Illia, i huaj dhe albanograf